Μητροπολίτης Αδριανουπόλεως, ο Πρώϊος
Εθνομάρτυρας
και από τους σπουδαιότερους λόγιους ιεράρχες του 19ου αιώνα. Μητροπολίτης
Φιλαδελφείας (1805-1813) και Αδριανουπόλεως (1813-1821). Γεννήθηκε
στη Χίο, όπου και έμαθε τα εγκύκλιο γράμματα. Κατόπιν φοίτησε στην
Πατμιάδα Σχολή, όπου χρημάτισε μαθητής του Δανιήλ Κεραμέα.
Συνδέθηκε φιλικά με τον Βενιαμίν Λέσβιο, όπως δείχνει ή αλληλογραφία
τους. Ή φιλία τους έμεινε αδιατάρακτη, γιατί είχαν κοινά ενδιαφέροντα, ως φίλοι
της παιδείας και του γένους.
Το
1786 χειροτονήθηκε διάκονος και αναχώρησε για ευρύτερες σπουδές στην Ιταλία και
Γαλλία. Τον Σεπτέμβριο του 1793 διορίστηκε διδάσκαλος στη Σχολή της Χίου, όπου
δίδαξε τη φιλοσοφία και τις επιστήμες, με διευθυντή τον Αθανάσιο Πάριο.
Το 1796 όμως εγκατέλειψε τη θέση αυτή, για να αναλάβει τη διδασκαλία των παιδιών
του Κωνσταντίνου Χαντζερή, δραγομάνου του τουρκικού στόλου, και
εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη
(1797). Όταν ο Χαντζερής διορίστηκε ηγεμόνας στη Βλαχία, ο Δωρόθεος τον
ακολούθησε, παίρνοντας για βοηθό του εκεί τον μαθητή του Νεόφυτο Βόμβα.
Μετά
τον αποκεφαλισμό του Χαντζερή από τους Τούρκους, ο Δωρόθεος αναγκάστηκε να
επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη (1799). Το πατριαρχείο τον ονόμασε ιεροκήρυκα
της Μεγάλης Εκκλησίας, προχειρίζοντάς τον σε Αρχιμανδρίτη. Όταν ο Δημήτριος
Μουρούζης ίδρυσε τη Σχολή του Γένους στο
Κουρουτσεσμέ (Ξηροκρήνη),
το 1804, η διεύθυνση της ανατέθηκε στον Δωρόθεο. Παρέμεινε στη διεύθυνση της
σχολής μέχρι το 1807, ενώ στο μεταξύ είχε εκλεγεί μητροπολίτης Φιλαδελφείας.
Δίδαξε τη φυσική, τα μαθηματικά, τη γεωμετρία, τη φιλοσοφία και τη λογική.
Από
έγγραφα τους και τα χειρόγραφα βοηθήματα, με τα όποια εφοδίαζε τους μαθητές του,
φαίνεται ή άρτια συγκρότηση και η διοικητική ικανότητα του κατά τη σχολαρχία
του. Δεν περιοριζόταν μόνο στα διοικητικά και διδακτικά καθήκοντα του, αλλά
επιδόθηκε και σε άλλα, ωφελιμότερα για το γένος έργα. Τέτοιο είναι ή σύνταξη του
μεγάλου λεξικού της ελληνικής γλώσσας, με τον τίτλο Κιβωτός, που το
ενίσχυαν ηθικά και οικονομικά οι Ζωσιμάδες. Συνεργάτες του Δωροθέου στο
έργο αυτό ήταν ο Ν. Βόμβας και ο Νικ. Λογάδης. Ό πρώτος τόμος του
λεξικού εκδόθηκε το 1819. Ως σχολάρχης ο Δωρόθεος αλληλογραφούσε με επιφανείς
Έλληνες, ζητώντας τη συμπαράσταση τους στη λειτουργία της σχολής.
Το
1807 άφησε ως διάδοχο του στη σχολή τον Πανταλέονα Φραγκιάδη (μετέπειτα
Πλάτωνα, μητροπολίτη Χίου) και εγκαταστάθηκε στη Φιλαδέλφεια, την έδρα της
μητρόπολης του. Το 1813 μετατέθηκε στη μητρόπολη Αδριανουπόλεως. Προσπάθησε να
ιδρύσει στην πόλη Ιερατική σχολή, χωρίς όμως επιτυχία. Οργάνωσε πάντως σχολείο
και βιβλιοθήκη με τη συνεργασία του Αδριανουπολίτη Γ. Σακελλαρίου, ο
οποίος ήταν από τους πλουσιότερους εμπόρους της Αυστρίας. Σχολάρχης, διορίστηκε
ο Στέφανος Καραθεοδωρής, δίδασκε όμως
και ο Δωρόθεος θεολογία, φιλοσοφία και επιστήμες.
Το
1820 κλήθηκε ως συνοδικός στην Κωνσταντινούπολη, αλλά ένα έτος μετά (Απρίλιος
1821) συνελήφθη από τους Τούρκους, μαζί με τον οικουμενικό πατριάρχη
Γρηγόριο Ε', και άλλους αρχιερείς και
επιφανείς λαϊκούς και απαγχονίστηκε στο Μέγα
Ρεύμα.
Ο
Δωρόθεος ανήκει στους μεγάλους διδασκάλους του γένους κατά τη φθίνουσα
τουρκοκρατία και συνέβαλε στον ελληνοκεντρικό διαφωτισμό του, στη μύηση δηλαδή
στις επιστήμες, αλλά μέσα στα πλαίσια της παράδοσης του. Σπουδαία βοήθεια
προσέφερε με τα συγγράμματά του, παρ' όλο πού δεν επιχείρησε δημοσίευση
επιστημονικών μελετών, αλλά περιορίστηκε στη σύναξη βοηθημάτων για τους μαθητές
του. Τα πολλά όμως αντίγραφα τους, που σώζονται σε διάφορες βιβλιοθήκες,
βεβαιώνουν το γεγονός ότι αναγνωρίστηκε πολύ πλατιά η αξία του ως διδασκάλου. Τα
σωζόμενα χειρόγραφα περιλαμβάνουν αριθμητική, γεωμετρία, άλγεβρα και τη Λογική
του Γενουηνσίου.
Κατά
πληροφορία του C.
Iken
(Leucothea,
Ι. Λειψία 1825, σ. 240/241) ο Δωρόθεος συνέγραψε Εκκλησιαστική Ιστορία, που όμως
δεν εκδόθηκε ποτέ. Επιμελήθηκε την α' έκδοση του πηδαλίου του Αγ. Νικοδήμου του
Αγιορείτου (1800).
π. Γ.
Δ.
ΜΕΤΑΛΛΗΝΟΣ
